Kirish

Fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari har qanday demokratik davlatning huquqiy tizimida markaziy o‘rinni egallaydi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida shaxsning erkinligi, sha’ni va qadr-qimmati oliy qadriyat sifatida e’tirof etilgan. Shaxsiy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy huquqlarni bilish esa fuqarolarning nafaqat o‘z manfaatlarini, balki jamiyat va davlatning barqaror taraqqiyotini ta’minlashdagi o‘rnini belgilaydi. Ushbu maqolada har bir fuqaro bilishi lozim bo‘lgan yetti asosiy huquq ilmiy-nazariy asosda tahlil qilinadi.

Asosiy qism

1. Yashash huquqi – boshqa barcha huquqlarning poydevori

Yashash huquqi insonning ajralmas va tug‘ma huquqi sifatida BMT Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 3-moddasida e’tirof etilgan. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktning 6-moddasida esa ushbu huquqdan ixtiyoriy tarzda voz kechish yoki uni cheklash mutlaqo taqiqlangan.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 25-moddasida har bir insonning hayot huquqi mustahkamlab qo‘yilgan. O‘zbekistonda 2008-yildan boshlab o‘lim jazosi amaliyotdan chiqarildi. Bu yondashuv insonparvarlik tamoyillarining ustuvorligini va inson sha’niga hurmat e’tiborini ifodalaydi.

2. Shaxs erkinligi va daxlsizligi huquqi

Shaxs erkinligi fuqarolik jamiyatining konstitutsiyaviy ustunidir. Hech bir shaxs sud qarorisiz hibsga olinmasligi, qiynoqqa solinmasligi va gumanitar muomala standartlaridan chetda qoldirilmasligi kerak.

Konstitutsiyaning 26-moddasida bu huquq kafolatlangan, shuningdek, Jinoyat-protsessual kodeksida hibs, qamoqqa olish, tergov izolyatorida saqlash tartiblari qat’iy belgilangan. Qiynoqlarga qarshi konvensiya (1984) doirasida O‘zbekiston bu borada xalqaro majburiyatlarni zimmasiga olgan. Bugungi kunda fuqarolarning shaxsiy daxlsizligi bo‘yicha milliy monitoring mexanizmlari joriy etilmoqda.

3. Fikr va so‘z erkinligi huquqi

So‘z va fikr erkinligi fuqarolarning ijtimoiy-siyosiy jarayonlardagi faol ishtirokini ta’minlovchi vositadir. Konstitutsiyaning 29-moddasi har kimga axborot izlash, olish va tarqatish huquqini kafolatlaydi.

Bu huquq, ayniqsa, jurnalistlar, blogerlar va fuqarolik jamiyati institutlari faoliyati uchun muhim hisoblanadi. Biroq u mutlaq xarakter kasb etmaydi — yolg‘on axborot, kamsitish, adovat qo‘zg‘atuvchi materiallar qonunchilik doirasida cheklanadi.

4. Odil sudlov va sudga murojaat qilish huquqi

Konstitutsiyaning 44-moddasida har bir fuqaro o‘z huquqlari buzilgan taqdirda sudga murojaat qilish huquqiga egaligi e’tirof etilgan. Bu huquq inson sha’ni va qadr-qimmatini tiklash, mulkiy va ijtimoiy nizolarni hal etishda muhim o‘rin tutadi.

Sudga murojaat qilish huquqi fuqarolarga qonuniylik tamoyili asosida adolatli qaror chiqarilishiga kafolat beradi. Bunga Fuqarolik protsessual kodeksi, “Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida”gi qonun hamda advokatura instituti faoliyati xizmat qiladi.

5. Ta’lim olish huquqi

Ta’lim – har bir fuqaroning rivojlanish, o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarish, ijtimoiy hayotda faol ishtirok etish vositasidir. Konstitutsiyaning 41-moddasi har kim bilim olish huquqiga egaligini belgilaydi.

O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi yangi qonuni (2020) bilan har kimga hayot davomida ta’lim olish huquqi tan olingan. Bugungi islohotlar doirasida ta’lim tizimida inkluzivlik, raqamlashtirish, sifat nazorati, kredit-modul tizimi keng joriy etilmoqda.

6. Mehnat qilish va ijtimoiy himoya huquqi

Mehnat qilish huquqi Konstitutsiyaning 37–38-moddalarida belgilangan bo‘lib, har kim erkin kasb tanlash, adolatli va xavfsiz mehnat sharoitida ishlash huquqiga ega. Bu huquqning amaliy ifodasi – mehnat shartnomasining tuzilishi, qonuniy ish vaqti, dam olish, ijtimoiy sug‘urta tizimining mavjudligidir.

O‘zbekiston Mehnat kodeksi (2022) xalqaro standartlarga moslashtirilgan bo‘lib, XMTning asosiy konvensiyalarini hisobga olgan. Ish joyida majburiy mehnatga yo‘l qo‘ymaslik davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir.

7. Shaxsiy hayot daxlsizligi va yashash joyini tanlash huquqi

Har bir insonning shaxsiy hayoti, yashash manzili, yozishmalari va telefon suhbatlari daxlsiz bo‘lishi kerak. Bu huquq Konstitutsiyaning 27 va 28-moddalarida kafolatlangan.

“Shaxsiy ma’lumotlar to‘g‘risida”gi Qonun (2019) raqamli texnologiyalar asrida axborot xavfsizligini ta’minlash, shaxsiy hayotni himoya qilish uchun xizmat qilmoqda. Bu borada davlat organlari faqat sud qarori asosida aralashuv huquqiga ega.

Xulosa

Yuqorida qayd etilgan har bir huquq fuqarolik jamiyatini shakllantirishda, shaxs erkinligi va qonun ustuvorligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ushbu huquqlarning nazariy asoslarini bilish va ularni amalda qo‘llay olish fuqarolarning huquqiy savodxonligini oshiradi va ijtimoiy faolligini kuchaytiradi.

Kelajakda bu yo‘nalishda huquqiy ta’limni ommalashtirish, aholining huquqiy madaniyatini oshirishga qaratilgan targ‘ibot-tashviqot ishlari va raqamli yondashuvlarni kengaytirish dolzarb bo‘lib qolmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil, 8-dekabr.

United Nations. Universal Declaration of Human Rights. 1948.

International Covenant on Civil and Political Rights, 1966.

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi.

Qiynoqlarga qarshi konvensiya (UN CAT), 1984.

O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, 2020.

Mehnat kodeksi, 2022.

“Shaxsiy ma’lumotlar to‘g‘risida”gi Qonun, 2019.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining qaror va sharhlari.

O'quv-uslubiy bo'lim yetakchi mutaxassisi

Do'smatov Jasurbek Umidjon o'g'li