Кириш

Фуқароларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликлари ҳар қандай демократик давлатнинг ҳуқуқий тизимида марказий ўринни эгаллайди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида шахснинг эркинлиги, шаъни ва қадр-қиммати олий қадрият сифатида эътироф этилган. Шахсий, сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳуқуқларни билиш эса фуқароларнинг нафақат ўз манфаатларини, балки жамият ва давлатнинг барқарор тараққиётини таъминлашдаги ўрнини белгилайди. Ушбу мақолада ҳар бир фуқаро билиши лозим бўлган етти асосий ҳуқуқ илмий-назарий асосда таҳлил қилинади.

Асосий қисм

1. Яшаш ҳуқуқи – бошқа барча ҳуқуқларнинг пойдевори

Яшаш ҳуқуқи инсоннинг ажралмас ва туғма ҳуқуқи сифатида БМТ Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 3-моддасида эътироф этилган. Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактнинг 6-моддасида эса ушбу ҳуқуқдан ихтиёрий тарзда воз кечиш ёки уни чеклаш мутлақо тақиқланган.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 25-моддасида ҳар бир инсоннинг ҳаёт ҳуқуқи мустаҳкамлаб қўйилган. Ўзбекистонда 2008-йилдан бошлаб ўлим жазоси амалиётдан чиқарилди. Бу ёндашув инсонпарварлик тамойилларининг устуворлигини ва инсон шаънига ҳурмат эътиборини ифодалайди.

2. Шахс эркинлиги ва дахлсизлиги ҳуқуқи

Шахс эркинлиги фуқаролик жамиятининг конституциявий устунидир. Ҳеч бир шахс суд қарорисиз ҳибсга олинмаслиги, қийноққа солинмаслиги ва гуманитар муомала стандартларидан четда қолдирилмаслиги керак.

Конституциянинг 26-моддасида бу ҳуқуқ кафолатланган, шунингдек, Жиноят-протсессуал кодексида ҳибс, қамоққа олиш, тергов изоляторида сақлаш тартиблари қатъий белгиланган. Қийноқларга қарши конвенсия (1984) доирасида Ўзбекистон бу борада халқаро мажбуриятларни зиммасига олган. Бугунги кунда фуқароларнинг шахсий дахлсизлиги бўйича миллий мониторинг механизмлари жорий этилмоқда.

3. Фикр ва сўз эркинлиги ҳуқуқи

Сўз ва фикр эркинлиги фуқароларнинг ижтимоий-сиёсий жараёнлардаги фаол иштирокини таъминловчи воситадир. Конституциянинг 29-моддаси ҳар кимга ахборот излаш, олиш ва тарқатиш ҳуқуқини кафолатлайди.

Бу ҳуқуқ, айниқса, журналистлар, блогерлар ва фуқаролик жамияти институтлари фаолияти учун муҳим ҳисобланади. Бироқ у мутлақ характер касб этмайди — ёлғон ахборот, камситиш, адоват қўзғатувчи материаллар қонунчилик доирасида чекланади.

4. Одил судлов ва судга мурожаат қилиш ҳуқуқи

Конституциянинг 44-моддасида ҳар бир фуқаро ўз ҳуқуқлари бузилган тақдирда судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эгалиги эътироф этилган. Бу ҳуқуқ инсон шаъни ва қадр-қимматини тиклаш, мулкий ва ижтимоий низоларни ҳал этишда муҳим ўрин тутади.

Судга мурожаат қилиш ҳуқуқи фуқароларга қонунийлик тамойили асосида адолатли қарор чиқарилишига кафолат беради. Бунга Фуқаролик протсессуал кодекси, “Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида”ги қонун ҳамда адвокатура институти фаолияти хизмат қилади.

5. Таълим олиш ҳуқуқи

Таълим – ҳар бир фуқаронинг ривожланиш, ўз салоҳиятини рўёбга чиқариш, ижтимоий ҳаётда фаол иштирок этиш воситасидир. Конституциянинг 41-моддаси ҳар ким билим олиш ҳуқуқига эгалигини белгилайди.

Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги янги қонуни (2020) билан ҳар кимга ҳаёт давомида таълим олиш ҳуқуқи тан олинган. Бугунги ислоҳотлар доирасида таълим тизимида инклузивлик, рақамлаштириш, сифат назорати, кредит-модул тизими кенг жорий этилмоқда.

6. Меҳнат қилиш ва ижтимоий ҳимоя ҳуқуқи

Меҳнат қилиш ҳуқуқи Конституциянинг 37–38-моддаларида белгиланган бўлиб, ҳар ким эркин касб танлаш, адолатли ва хавфсиз меҳнат шароитида ишлаш ҳуқуқига эга. Бу ҳуқуқнинг амалий ифодаси – меҳнат шартномасининг тузилиши, қонуний иш вақти, дам олиш, ижтимоий суғурта тизимининг мавжудлигидир.

Ўзбекистон Меҳнат кодекси (2022) халқаро стандартларга мослаштирилган бўлиб, ХМТнинг асосий конвенсияларини ҳисобга олган. Иш жойида мажбурий меҳнатга йўл қўймаслик давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан биридир.

7. Шахсий ҳаёт дахлсизлиги ва яшаш жойини танлаш ҳуқуқи

Ҳар бир инсоннинг шахсий ҳаёти, яшаш манзили, ёзишмалари ва телефон суҳбатлари дахлсиз бўлиши керак. Бу ҳуқуқ Конституциянинг 27 ва 28-моддаларида кафолатланган.

“Шахсий маълумотлар тўғрисида”ги Қонун (2019) рақамли технологиялар асрида ахборот хавфсизлигини таъминлаш, шахсий ҳаётни ҳимоя қилиш учун хизмат қилмоқда. Бу борада давлат органлари фақат суд қарори асосида аралашув ҳуқуқига эга.

Хулоса

Юқорида қайд этилган ҳар бир ҳуқуқ фуқаролик жамиятини шакллантиришда, шахс эркинлиги ва қонун устуворлигини таъминлашда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Ушбу ҳуқуқларнинг назарий асосларини билиш ва уларни амалда қўллай олиш фуқароларнинг ҳуқуқий саводхонлигини оширади ва ижтимоий фаоллигини кучайтиради.

Келажакда бу йўналишда ҳуқуқий таълимни оммалаштириш, аҳолининг ҳуқуқий маданиятини оширишга қаратилган тарғибот-ташвиқот ишлари ва рақамли ёндашувларни кенгайтириш долзарб бўлиб қолмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. 1992-йил, 8-декабр.

Унитед Натионс. Универсал Деcларатион оф Ҳуман Ригҳтс. 1948.

Интернатионал Cовенант он Cивил анд Политиcал Ригҳтс, 1966.

Ўзбекистон Республикаси Жиноят-протсессуал кодекси.

Қийноқларга қарши конвенсия (УН CАТ), 1984.

Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни, 2020.

Меҳнат кодекси, 2022.

“Шахсий маълумотлар тўғрисида”ги Қонун, 2019.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг қарор ва шарҳлари.

Ўқув-услубий бўлим етакчи мутахассиси

Дўсматов Жасурбек Умиджон ўғли