Ushbu maqolada zamonaviy ta’lim tizimida raqamli texnologiyalarning o‘rni, ularning joriy etilishi, samaradorligi va istiqbollari atroflicha yoritilgan. Ta’lim sohasida yuz berayotgan raqamli transformatsiya nafaqat ta’lim uslublarini, balki o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatni, ta’lim resurslaridan foydalanish shakllarini ham tubdan o‘zgartirmoqda. Maqolada raqamli texnologiyalar, xususan, sun’iy intellekt, onlayn ta’lim platformalari raqamli kutubxonalar, ochiq ta’lim resurslari, avtomatlashtirilgan baholash tizimlari va boshqa innovatsion vositalarning ta’limdagi o‘rni chuqur tahlil qilinadi.

Shuningdek, maqolada O‘zbekistonda ta’lim sohasini raqamlashtirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar, mavjud muammolar, ularning yechim yo‘llari va kelajakdagi rivojlanish istiqbollari yoritilgan. Xorijiy tajribalar bilan qiyosiy tahlil asosida raqamli texnologiyalarni joriy etishda e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan jihatlar ko‘rsatib o‘tilgan. Ushbu tadqiqot natijalari oliy va umumiy o‘rta ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish, pedagoglar malakasini oshirish va raqamli savodxonlikni rivojlantirish bo‘yicha amaliy takliflar ishlab chiqishga xizmat qiladi.

XXI asr raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi davri bo‘lib, bu jarayon jamiyatning barcha sohalariga, jumladan ta'lim tizimiga ham chuqur ta'sir ko‘rsatmoqda. Buyuk britaniya ta'lim vazirligi ma'lumotlariga ko‘ra, raqamli texnologiyalar ta'lim samaradorligini o‘rtacha 25% oshiradi (Department for Education, 2023). COVID-19 pandemiyasi esa bu jarayonni tezlashtirdi va butun dunyo bo‘ylab o‘quvchini onlayn ta'limga o‘tishga majbur qildi.

O‘zbekiston ham bu global tendentsiyadan chetda qolmadi. "Raqamli O‘zbekiston - 2030" strategiyasi doirasida ta'lim sohasini modernizatsiya qilish bo‘yicha keng ko‘lamlisamarali ishlar olib borilmoqda. Biroq, raqamli texnologiyalarni ta'limga joriy etish nafaqat texnik masala, balki pedagogik, psixologik va ijtimoiy jihatlarni ham o‘z ichiga olgan murakkab jarayondir. Shu sababli, ushbu tadqiqot zamonaviy ta'limda raqamli texnologiyalarning haqiqiy samaradorligini, mavjud muammolarni va kelajak istiqbollarini ilmiy asosda tahlil qilishni maqsad qiladi

Shuningdek, maqolada O‘zbekistonda ta’lim sohasini raqamlashtirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar, mavjud muammolar, ularning yechim yo‘llari va kelajakdagi rivojlanish istiqbollari yoritilgan. Xorijiy tajribalar bilan qiyosiy tahlil asosida raqamli texnologiyalarni joriy etishda e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan jihatlar ko‘rsatib o‘tilgan. Ushbu tadqiqot natijalari oliy va umumiy o‘rta ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish, pedagoglar malakasini oshirish va raqamli savodxonlikni rivojlantirish bo‘yicha amaliy takliflar ishlab chiqishga xizmat qiladi.

Raqamli texnologiyalar – bu kompyuterlar, internet, mobil qurilmalar, dasturiy mahsulotlar va sun‘iy intellekt vositalari orqali ta’limni tashkil etish va boshqarish tizimidir. Zamonaviy ta’limda raqamli texnologiyalar ta’lim sifati, tezligi, uzluksizligi va interaktivligini ta’minlashda muhim rol o‘ynamoqda. Avvallari ta’lim jarayoni asosiy darslik va auditoriya bilan chegaralangan bo‘lsa, hozirda internet tarmog‘i orqali istalgan manbaga, darsga, leksiyaga kirish imkoniyati mavjud.

Jumladan, quyidagilar raqamli texnologiyalarning ta’limdagi asosiy vazifalari hisoblanadi:

1. Axborotga tez va qulay kirish – Raqamli kutubxonalar, elektron ma’lumot bazalari, onlayn darslar yordamida o‘quvchilar o‘zlariga kerakli axborotni istalgan vaqtda olishlari mumkin.

2. Interaktiv va vizual ta’lim – Video darslar, animatsiyalar, simulyatsiyalar orqali o‘quv materialini tushunish va yod olish osonlashadi.

3. Ta’lim jarayonining monitoringi – Raqamli tizimlar orqali o‘quvchilar faoliyatini tahlil qilish, reyting, baholash, davomatni nazorat qilish imkoniyati paydo bo‘ladi.

4. Moslashuvchanlik – O‘quvchi va o‘qituvchi istalgan joyda va istalgan vaqtda ta’lim jarayonini davom ettira oladi.

Raqamli texnologiyalar yordamida o‘quvchilar ko‘proq mustaqil o‘qishga o‘rganadi, o‘z bilimini baholash va rivojlantirishga o‘zlari mas’ul bo‘lishadi. Bu esa zamonaviy jamiyat uchun zarur ko‘nikmalarni shakllantiradi. Bu texnologiyalar orqali o‘quvchilar dars jarayonida faol ishtirok etadi, o‘rganishga bo‘lgan qiziqish ortadi va o‘zlashtirish darajasi yaxshilanadi. Shu bilan birga, pedagoglar ham o‘z darslarini samaraliroq tashkil etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.

Zamonaviy raqamli ta’lim platformalari bugungi kunda ta’lim jarayonining ajralmas qismiga aylangan. Ular yordamida ta’lim jarayoni masofaviy, yarim masofaviy yoki aralash shakllarda tashkil etilishi mumkin. Ushbu platformalar orqali o‘qituvchilar o‘z fanlariga oid materiallarni joylashtiradi, topshiriqlar beradi, baholaydi, o‘quvchilar esa mustaqil o‘rganadi, fikr almashadi, savollar beradi.

Mashhur platformalarga quyidagilar kiradi:

· Moodle – Bu ochiq manba asosida yaratilgan o‘quv boshqaruv tizimi bo‘lib, O‘zbekistonda ko‘plab oliygohlar va litseylar tomonidan qo‘llanilmoqda. Moodle orqali fanlar modullarga bo‘linadi, video darslar, testlar, forumlar yaratiladi, har bir o‘quvchining faolligi tahlil qilinadi.

· Google Classroom – Soddaligi va tez o‘zlashtirilishi sababli ayniqsa umumiy o‘rta ta’lim maktablarida keng qo‘llaniladi. Ushbu platforma Google Drive, Google Docs va Google Meet bilan bog‘langan bo‘lib, sinf ichidagi raqamli boshqaruvni sezilarli darajada osonlashtiradi.

· Coursera, EdX, Khan Academy – Bu platformalarda dunyoning eng yaxshi universitetlari tomonidan taklif etiladigan bepul va pullik kurslar mavjud. O‘quvchilar xalqaro sifatdagi bilimlarni onlayn tarzda egallab, sertifikatga ega bo‘lishadi.

· ZiyoNET va Edu.uz – O‘zbekistonda ishlab chiqilgan milliy raqamli platformalar bo‘lib, ular orqali maktab va kasb-hunar ta’lim muassasalari uchun elektron darsliklar, interaktiv testlar, virtual laboratoriyalar, elektron kutubxona xizmatlari taqdim etiladi.

Ushbu platformalar nafaqat ta’lim olish, balki pedagoglarning darsga tayyorgarlik ko‘rishi, baholash jarayonini avtomatlashtirishi, tahliliy ma’lumotlarni shakllantirishi, o‘quvchilar bilan doimiy muloqotda bo‘lishi uchun ham qulay imkoniyat yaratadi. Ular ta’lim jarayonini interaktiv, shaxsga yo‘naltirilgan va ijodiy qilishi bilan ahamiyatlidir

Sun’iy intellekt (AI) va tahliliy vositalar yordamida ta’lim jarayoni sezilarli darajada avtomatlashtirilmoqda. Bu esa pedagoglarning yukini kamaytirish, individual yondashuvni kengaytirish, o‘quvchilarning rivojlanishiga mos metodikani ishlab chiqish imkonini bermoqda.

Sun’iy intellekt ta’limda quyidagi yo‘nalishlarda qo‘llanilmoqda:

1. Adaptiv ta’lim tizimlari – AI algoritmlari o‘quvchining bilim darajasini, javob berish tezligi va aniqligini tahlil qiladi va shunga mos ravishda yangi topshiriqlar taklif qiladi.

2. Avtomatik baholash – Test, yozma ish, esse va hatto prezentatsiyalarni sun’iy intellekt yordamida baholash mumkin. Bu vositalar odatda xatoliklarni ko‘rsatib, tahliliy hisobotlarni ishlab chiqadi.

3. O‘quvchilarning yutuqlarini bashorat qilish – AI asosidagi platformalar o‘quvchining ilgari erishgan natijalarini tahlil qilib, uning kelajakdagi imkoniyatlari, ehtimoliy qiyinchiliklarini aniqlaydi va zarur choralarni ko‘rishni tavsiya etadi.

4. Chatbotlar va virtual maslahatchilar – O‘quvchilarga 24/7 rejimida axborot beruvchi, savollarga javob beruvchi tizimlar yordamida doimiy teskari aloqa mavjud bo‘ladi.

Masalan, Duolingo ilovasidagi adaptiv testlar, Khan Academy’dagi shaxsiylashtirilgan tavsiyalar, Coursera’dagi sun’iy intellekt yordamida kursni tavsiya qilish moduli buning yaqqol misolidir.

Bunday tizimlar O‘zbekiston ta’lim tizimiga ham bosqichma-bosqich joriy qilinmoqda. “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasida aynan AI texnologiyalari asosida ta’lim sifatini oshirishga alohida urg‘u qaratilgan.

Masofaviy ta’lim — bu zamonaviy texnologiyalar asosida o‘quvchi va o‘qituvchining bir vaqtda, ammo turli joylarda bo‘lishiga qaramasdan, o‘quv jarayonining to‘laqonli olib borilishini ta’minlovchi ta’lim shaklidir.

Masofaviy ta’limning ustunliklari quyidagilardan iborat:

· O‘quvchi istalgan joydan darsda ishtirok eta oladi

· Ishlayotgan yoshlar, nogironligi bo‘lgan shaxslar, chekka hududdagilar uchun qulaylik yaratadi

· Ta’lim olish xarajatlari kamayadi

· Fanlararo integratsiyani kuchaytiradi

Masofaviy ta’limda foydalaniladigan texnologiyalar:

· Video konferensiyalar (Zoom, Google Meet)

· Onlayn testlar va baholash tizimlari

· Virtual laboratoriyalar

· Bulutli saqlash va fayl almashish tizimlari

Biroq, bu ta’lim shakli ham o‘ziga xos qiyinchiliklarga ega: texnik vositalarning har doim ham mavjud emasligi, o‘quvchilarning mas’uliyatsizligi, ijtimoiy muloqotning yo‘qligi va ta’lim sifatiga bo‘lgan ishonchsizlik.

O‘zbekistonda ta’lim sohasida raqamlashtirish so‘nggi yillarda jadallik bilan olib borilmoqda. Prezidentimiz tashabbusi bilan 2030-yilgacha mo‘ljallangan “Raqamli O‘zbekiston” strategiyasi doirasida ta’limda raqamli texnologiyalarni keng joriy etish bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.

Masofaviy ta’lim Muammolar va kamchiliklari:

· Texnik vositalarning yetishmasligi, ayniqsa, qishloq maktablarida.

· Pedagoglarning barchasi raqamli texnologiyalarni mukammal o‘zlashtira olmagan.

· Onlayn darslar samaradorligining yetarli darajada baholanmaganligi.

· Internet tezligining pastligi ba’zi hududlarda uzluksiz o‘quv jarayoniga to‘sqinlik qilmoqda.

Shunga qaramasdan, davlat tomonidan berilayotgan e’tibor, xalqaro hamkorlik, texnik bazaning mustahkamlanishi va IT sohasidagi milliy kadrlar tayyorlash orqali bu muammolar bartaraf etilmoqda.

Elektron kutubxonalar va ochiq ta’lim resurslari bilim olishda muhim o‘rin tutadi. Masalan:

· O‘zbekiston Milliy kutubxonasi raqamli bazasi

· Ochiq darsliklar, video ma‘ruzalar, elektron maqolalar

Ular orqali o‘quvchilar va pedagoglar istalgan vaqtda ilmiy manbalardan foydalanishlari mumkin. Bu raqamli madaniyatning shakllanishi va ta’lim sifatining oshishiga xizmat qiladi.

O‘zbekistonda 2030 yilgacha mo‘ljallangan raqamli ta’lim strategiyasi asosida Ta’lim muassasalari texnik bazasi takomillashtirilmoqda, IT Park, oliy o‘quv yurtlari va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik kengaymoqda. Lekin, hali ham yechilishi lozim bo‘lgan masalalar mavjud: pedagoglar malakasini oshirish, mintaqaviy raqamli tengsizlikni bartaraf etish va samarali monitoring tizimini yo‘lga qo‘yish.

Zamonaviy ta’limda raqamli texnologiyalardan foydalanish — bu shunchaki texnik vositalardan foydalanish emas, balki butun ta’lim falsafasini o‘zgartirish jarayonidir. U o‘qitish uslublarini, bilim olish madaniyatini, axborotga bo‘lgan munosabatni va inson salohiyatini ochish yondashuvlarini o‘zgartiradi.

Maqolada tahlil qilinganidek, raqamli texnologiyalar ta’limda bilim olishga qulaylik, o‘qitishning shaxsiylashuvi, ta’limning uzluksizligini, baholashning ob’ektivligini, resurslarga erkin kirishni ta’minlaydi.

O‘zbekiston uchun bu jarayon strategik ahamiyatga ega. Davlat siyosati, xalqaro tajriba, zamonaviy texnologiyalar va inson resurslari uyg‘unligida ta’lim sohasini raqamlashtirish milliy taraqqiyotning asosiy omillaridan biriga aylanadi.

Shu bois, ta’lim sohasining barcha ishtirokchilari – davlat tashkilotlari, oliy ta’lim muassasalari, maktablar, o‘qituvchilar, IT mutaxassislari, xususiy sektor va ota-onalar – raqamli ta’lim taraqqiyotida faol ishtirok etishlari zarur. Zero, raqamli ta’lim — bu kelajak emas, hozirgi kunning talabi. Uni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish esa har bir jamiyat a’zosi zimmasidagi muhim mas’uliyatdir.

Alimov Ro‘zman To‘ramurodovich,
Raqamli ta'lim texnologiyalari markazi bosh mutaxasisi